शिवरायांचे आठवावे रूप शिवरायांचा आठवावा प्रताप 

ज्या काळात परस्त्रीला अत्यंत वाईट वागणूक दिली जायची. लुटीत जिंकलेली वस्तू समजून तिला जनान खान्यात कोंबून ठेवले जायचे. तिचा अनन्वित छळ मांडला जायचा. त्याकाळात माझ्या राजाने “अशीच आमुची आई असती सुंदर रूपवती, आम्हीही सुंदर झालो असतो”, असे म्हणून कल्याणच्या सुभेदाराच्या सूनेला साडी-चोळी देऊन तीला सन्मानाने घरी पाठवली. रयतेवर बापाप्रमाणे प्रेम करणारा माझा राजा. मूठभर मावळ्यांच्या सोबतीने दिल्लीचे तक्त हलवणारा माझा राजा. काळाच्या पुढचा विचारकरून हिंदुस्थानात पहिले आरमार उभारणारा माझा राजा. पोटं खपाटीला गेलेल्या रयतेसाठी कर रचनेत बदल करून दुष्काळात शेतसारा माफ करणारा संवेदनशील मनाचा माझा राजा. छळ-कपटाने आग्र्याच्या किल्यात नजर कैदेत ठेवणाऱ्या तत्कालीन हिंदुस्थानच्या सर्वशक्तिमान पातशाहचे, औरंगजेबाचे नाक कापून महाराष्ट्रात सही सलामत येणार माझा राजा. माझ्या राज्याची अनेक रूपं. देवाहूनि प्यारा मज, माझा छत्रपती शिवबा राजा.   

शिवरायांचा जन्म 

शिवरायांचा जन्म 19 फेब्रुवारी 1630 रोजी पुणे जिल्ह्यातील जुन्नर शहराजवळील शिवनेरी किल्ल्यावर झाला . आख्यायिकेनुसार, त्यांच्या आईने शिवाई देवीच्या सन्मानार्थ त्यांचे नाव शिवाजी ठेवले होते, ज्यांच्यासाठी तिने प्रार्थना केली होती. निरोगी मूल जन्मास यावे . स्थानिक देवतेला शिवाजी हे नाव देण्यात आले.त्यांच्या मातोश्री जिजाबाई या सिंदखेड (सिंदखेड राजा) येथील लखुजीराव जाधव यांच्या कन्या होत्या.त्यांनी त्यांचे बालपण त्यांची आई राजमाता जिजाऊ ह्यांच्या मार्गदर्शनाखाली घालवले. राजमाता जिजाऊ या धार्मिक स्वभावाच्या असून गुणी स्वभावाच्या आणि व्यवहाराने वीर माता होत्या.म्हणूनच त्याने बाळ शिवबांना चांगले वाढविले. ते लहानग्या शिवबांना रामायण, महाभारतातील तसेच इतर भारतीय वीरांच्या तेजस्वी कथा ऐकवत होत्या आणि तशी शिकवणी दिली. दादा कोंडवदेवांच्या संरक्षणाखाली छत्रपती शिवाजी राजे ह्यांना सर्वप्रकाराच्या सांस्कृतिक आणि राजकारणाच्या शिक्षणाचे धडे देखील दिले आणि त्यामध्ये पारंगत देखील केले. त्या काळात छत्रपती शिवाजी महाराज संत रामदास स्वामींच्या सानिध्यात राहून पूर्णपणे राष्ट्रवादी, कर्तव्यपरायण आणि कष्टकरी योद्धा बनले. शिवाजी महाराजांचे वडील शहाजी भोंसले हे मराठा सेनापती होते ज्यांनी डेक्कन सल्तनतची सेवा केली होती. 

बाळाचे पाय पाळण्यात दिसले (शिवरायांची बालपणाची कामगिरी) 

बालपणातच छत्रपती शिवाजी महाराज आपल्या सवंगडीना घेऊन त्यांचे नेतृत्व करून युद्धाचे खेळ आणि गड जिंकण्याचे खेळ खेळायचे. तारुण्यावस्थेत येतातच त्यांचे बालपणीचे खेळ खरोखरच शत्रूंवर हल्ला करून त्यांचे गड जिंकणारे होऊ लागले. पुरंदर आणि तोरणागड जिंकल्यावर तर जणू सर्वीकडे त्यांच्या नावाची आणि त्यांनी केलेल्या कार्याची प्रसिद्धी साऱ्या दक्षिणे कडे पसरत गेली. ही बातमी एखाद्या आगेप्रमाणे दिल्ली आणि आग्रा पर्यंत पोहोचली आततायी तुर्की, यवन आणि त्यांचे सर्व शासक आणि सहकारी देखील छत्रपतींचे नांव ऐकून घाबरायचे आणि काळजीत होते. शिवरायांच्या जन्माच्या वेळी, दख्खनमधील सत्ता तीन इस्लामिक सल्तनतांकडे होती: विजापूर, अहमदनगर आणि गोलकोंडा. शहाजीने अहमदनगरची निजामशाही, विजापूरची आदिलशाह आणि मुघल यांच्यात अनेकदा आपली निष्ठा बदलली, परंतु त्याची जहागीर पुणे आणि त्याचे छोटेसे सैन्य नेहमी आपल्याजवळ ठेवले.वयाच्या अवघ्या 14 व्या वर्षी त्यांनी आपल्या सवंगड्यांसोबत तोरणा गड जिंकला आणि स्वराज्याचं तोरण बांधलं. महाराष्ट्रात आदिलशाही, निजामशाही आणि मुघलांनी महाराष्ट्रात गोंधळ घातला होता, शेतकऱ्यांना लुटलं होतं, इथल्या आया-बहिणींची आब्रू लुटली होती. अशा वेळी या सत्तांच्या विरोधात शिवरायांनी जिवाला जीव देणारी सवंगडी निवडली आणि रायरेश्वरच्या मंदिरात स्वराज्य स्थापनेचा संकल्प सोडला. वडील शहाजीराजे आणि आई जिजामाता यांच्या मार्गदर्शनाखाली शिवरायांनी हे महाराष्ट्रावर असलेलं गुलामीचं जोखड उखडून फेकून दिलं आणि खऱ्या अर्थाने रयतेचं राज्य स्थापन केलं. इथल्या शेतकऱ्याच्या भाजीच्या देठालाही हात लावू नका, अन्यथा शेतकरी म्हणतील यांच्यापेक्षा तो गनिम बरा… अशा आशयाचा आदेश त्यांनी मावळ्यांना दिला होता. त्यावरून त्यांना ‘जाणता राजा’ संबोधण्यात आले . 

आई तुळजाभवानीचे उपासक व गुरु समर्थ रामदास

महाराष्ट्राच्या उस्मानाबाद जिल्ह्यामध्ये आहे तुळजापूर. या स्थळी छत्रपती शिवाजी महाराजांची कुळदेवी आई तुळजा भवानी स्थापित आहे. जे आजतायगत महाराष्ट्राच्या आणि इतर राज्याच्या अनेक रहिवाशींची कुळदेवी म्हणून प्रख्यात आहे किंवा प्रचलित आहे.वीर श्रीमंत छत्रपती शिवाजी महाराजांची कुळदेवी आई तुळजा भवानी आहे. महाराज नेहमी त्यांचीच उपासना करायचे. अशी आख्यायिका आहे की छत्रपती शिवाजी महाराजांना खुद्द देवी आईने प्रगट होऊन तलवार दिली होती. सध्या ही तलवार लंडन च्या संग्रहालयात ठेवलेली आहे.

       हिंदू पद पादशाही चे संस्थापक छत्रपती शिवाजी महाराजांचे गुरु रामदास स्वामी ह्यांचे नांव भारतातील साधू संतांमध्ये तसेच विद्वत समाजात प्रसिद्ध आहे. त्यांनी ‘दासबोध’ नावाच्या एक ग्रंथाची रचना केली जे मराठी भाषेत लिहिले आहे. संपूर्ण भारतात म्हणजे काश्मीरपासून ते कन्याकुमारी पर्यंत त्यांनी 1100 मठ आणि आखाड्यांची स्थापना केली आणि स्वराज्याच्या स्थापनेसाठी जनतेला तयार करण्याच्या प्रयत्न केला. त्यांना आखाड्यांची स्थापना करण्याचा सर्व श्रेय दिला जातो म्हणून त्यांना भगवान हनुमानाचे अवतार म्हटले आहे ते भगवान हनुमानाचे भक्त होते. छत्रपती शिवाजी महाराज आपल्या गुरुकडून प्रेरणा घेऊनच कोणतेही काम करायचे. छत्रपती शिवाजी महाराजांना ‘महान शिवाजी बनविण्या मध्ये सर्वात मोठे योगदान समर्थ रामदासांचे आहे.

शिवरायांचा राज्यभिषेक 

शिवरायांनी 6 जून 1674 रोजी राज्याभिषेक केला आणि रयतेचं स्वराज्य स्थापन झाल्याची दवंडी फिरवली. भारतातील सर्वश्रेष्ठ राजांमध्ये शिवरायांचे नाव सर्वात वरती घेतलं जातं. वरती पुण्यापासून ते दक्षिणेकडे अगदी तंजावरपर्यंत त्यांनी मराठ्यांचा दरारा प्रस्थापित केला. सर्वधर्म समभाव हे तत्व खऱ्या अर्थाने शिवरायांनी आचरणात आणलं आणि मराठ्यांचं स्वराज्य हे खऱ्या अर्थाने सुराज्य केलं. 

शिवरायांचा परिवार 

छत्रपती शिवाजी महाराजांचे लग्न 14 मे, 1640 मध्ये सईबाई निंबाळकर ह्यांच्या सह पुण्याच्या लालमहालात झाले. त्यांच्या मुलाचे नांव छत्रपती संभाजी राजे होते. छत्रपती संभाजी राजे( जन्म -14 मे,1657- मृत्यू 11 मार्च 1689) हे छत्रपती शिवाजी महाराजांचे सर्वात थोरले पुत्र आणि उत्तराधिकारी होते, ह्यांनी 1680 ते 1689 पर्यंत राज्य केले. छत्रपती संभाजी आपल्या वडिलांच्या प्रमाणे परिश्रमी आणि दृढ निश्चयी नव्हते. त्यांच्या मध्ये ह्या दोन्ही गोष्टींचा अभाव होता. छत्रपती संभाजींच्या पत्नीचे नांव येसूबाई होते. त्यांना राजाराम नावाचे पुत्ररत्न झाले जे त्यांचे उत्तराधिकारी होते. 

छत्रपती शिवाजी महाराज आणि अफजल खानची गळाभेट 

छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या वाढत्या वैभवाने घाबरलेला बिजापूरचा राजा अदिलशहा जेव्हा छत्रपती शिवाजी महाराजांना अटक करू शकला नाही, तर त्यांनी छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या वडिलांना म्हणजे छत्रपती शहाजी महाराजांना अटक करून तुरंगात टाकले. छत्रपती शिवाजी महाराजांना हे कळल्यावर ते फार संतापले आणि त्यांनी नीतीने आणि सामर्थ्याने छापामारून लवकरच आपल्या वडिलांना त्याचा ताब्यातून सोडविले. तेव्हा चिडून बिजापुराचा या राजाने छत्रपती शिवाजी महाराजांना जिवंत किंवा मृत पकडून आणण्याचा आदेश दिला. आपल्या धूर्त सेनापती अफजल खान ह्याला बंधुत्वाचे खोटे नाटक आणि कट कारस्थान रचून छत्रपती शिवाजी महाराजांना गळेभेट करून मारण्याचा डाव रचला. परंतु तो स्वतः महाराजांच्या हातून त्यांनी लावलेल्या वाघनखांमुळे ठार मारला गेला. आपल्या सेनापतीला मारलेले बघून अफजल खानच्या सैन्या ने पळ काढला.  

 शिवाजी महाराजांचे सैन्यबळ 

छत्रपती शिवाजी महाराजांनी आपले स्वतःचे एक सैन्य तयार केले. छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या मृत्यूच्या वेळी त्यांच्या सैन्यात 30 -40 हजार नियमित आणि कायमस्वरूपी नेमणूक केलेले घोडेस्वार, एक लाख पादचारी आणि 1260 हत्तींचा समावेश होता.तोफखाने किती होते. बारगीर आणि घुडस्वार सैनिक होते. ह्यांना राज्याकडून घोडे आणि शस्त्रे देण्यात येत होती. सिल्हदार ज्यांना स्वतःच व्यवस्था करावी लागत होती.या घोडदळाच्या सर्वात लहान तुकडीत 25 शिपाई असायचे.ज्यांच्या वर एक हवालदार असायचा पाच हवालदारांचा मिळून एक जुमला असायचा ज्यांच्या वर एक जुमलेदार असायचा दहा जुमलेदार मिळून एक हजारी असायचा आणि पाच हजारीच्या वर एक पंच हजारी असायचा. तो सरनौबताच्या खाली असायचा. प्रत्येक 25 तुकड्यांसाठी राज्याकडून एक नाविक आणि भिश्ती दिले जात होते.

शिवरायांची स्वराजासाठी लढत 

छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या वाढत्या सामर्थ्याला बघून मुघल बादशहा औरंगजेब घाबरला आणि त्याला काळजी वाटू लागली त्याने दक्षिणेस नेमलेल्या सुभेदारांना त्यांच्या वर हल्ला करण्याचा सल्ला दिला.परंतु सुभेदाराला तोंडघाशी पडावे लागले. छत्रपती शिवाजी राजे ह्यांच्याशी लढताना त्याला त्याचा पुत्र गमवावा लागला. त्याचे स्वतःचे बोट कापले गेले. त्याला रणांगणातून पळ काढावा लागला. या घटने नंतर औरंगजेबाने आपल्या सर्वात प्रभावशाली सेनापती मिर्जा राजा जयसिंह च्या नेतृत्वात सुमारे1,00,000 सैनिकांची फौज पाठविली.

छत्रपती शिवाजी महाराजांना चिरडून टाकण्यासाठी राजा जयसिंगाने बिजापूरच्या सुलतानाशी संधी करून पुरंदरच्या किल्ल्याला काबीज करण्याच्या योजनेच्या पहिल्या टप्प्यात 24 एप्रिल,1665 रोजी ‘वज्रगडचा ‘ किल्ला ताब्यात घेतला. पुरंदराच्या किल्ल्याचे रक्षण करताना छत्रपती शिवाजी महाराजांचा अत्यंत शूर सेनापती मुरारजी बाजी हे हुतात्मा झाले. पुरंदर किल्ला वाचविण्यात स्वतःला असक्षम समजून छत्रपती शिवाजी महाराजांनी जयसिंग ह्याच्या सह संधी करण्याची तयारी दर्शविली.दोन्ही पक्ष संधी करण्यास तयार झाले आणि 22 जून, 1665 ला ‘पुरंदर संधी’ झाली.   

 मुस्लिम बांधवांवर शिवरायांचे प्रेम 

छत्रपती शिवाजी महाराजांवर मुस्लिम विरोधी असल्याचा आरोप करण्यात आला होता. परंतु हे खरे नाही कारण त्यांच्या सैन्यात अनेक मुस्लिम सैनिक म्हणून तर होतेच, परंतु अनेक मुस्लिम सरदार आणि सुबेदार देखील होते. छत्रपती शिवाजी महाराजांचे सर्व संघर्ष त्या कट्टरपणा आणि अभिमानाच्या विरोधात होता, ज्याला औरंगज़ेब सारखे शासक आणि त्याच्या सावलीत वाढणाऱ्या लोकांशी होते. 1674 मध्ये उन्हाळ्यात छत्रपती शिवाजी महाराजांनी दणक्यात सिंहासनावर बसून स्वतंत्र सार्वभौमत्वाचा पाया घातला. दबलेली घाबरलेली हिंदू जनतेला त्यांनी भीतिमुक्त केले.तसे बरेच ख्रिस्ती आणि मुस्लिम राजे बळजबरीने बहुतेक लोकांवर आपली मते थोपावीत होते. बळजबरी कर घ्यायचे.परंतु छत्रपती शिवाजीराजे ह्यांचा राजवटीत या दोन्ही पंथेच्या उपसनास्थळांचे नव्हे तर धर्मांतरित झालेल्या मुसलमान आणि ख्रिस्तीं लोकांसाठी भीतिमुक्त वातावरण देखील तयार केले. छत्रपती शिवाजी महाराजांनी आपल्या आठ मंत्र्यांच्या परिषदेद्वारे तब्बल सहा वर्ष राज्य केले. त्यांच्या प्रशासकीय सेवेत अनेक मुसलमान देखील होते. 

 महाराजांचे किल्ले

मराठा सैन्य यंत्रणेची वैशिष्ट्ये होते किल्ले. कथावाचकांच्या मते, छत्रपती शिवाजी महाराजांकडे एकूण 250 किल्ले होते. या किल्ल्यांच्या दुरुस्तीवर ते खूप खर्च करायचे.छत्रपती शिवाजी महाराजांनी अनेक गड जिंकले होते ज्यामध्ये एक असे सिंहगड किल्ला. हा गड जिंकण्यासाठी महाराजांनी तानाजी ह्यांना पाठविले होते. या मध्ये विजय मिळविण्यासाठी तानाजींना स्वतःचे प्राण गमवावे लागले. गड आला पण सिंह गेला(गड तर आपण जिंकलो पण सिंह आपल्याला सोडून गेला).अशे उद्गार छत्रपती शिवाजी महाराजांनी तानाजींसाठी काढले होते. बिजापूरच्या सुलतानच्या राज्याच्या हद्दीत रायगड(1646) मध्ये चाकण, सिंहगड आणि पुरंदर सारखे किल्ले देखील त्यांच्या आधिपत्याखाली आले.

 शिवरायांचा आग्रा प्रवास

आपल्या सुरक्षेचे पूर्णपणे आश्वासन मिळाल्यावर छत्रपती शिवाजी महाराज आग्राच्या दरबारात औरंगजेबाला भेटण्यास तयार झाले.ते दरबारात 9 मे,1666 रोजी छत्रपती शिवाजी महाराज आपल्या मुलासह म्हणजे छत्रपती संभाजीराजे आणि सुमारे 4000 सैन्यासह मुघल दरबारात हजर झाले,परंतु तिथे त्यांचे आदरातिथ्य औरंगजेबाने न केल्यानं छत्रपती शिवाजी महाराजांनी भरलेल्या दरबारात औरंगजेबाला विश्वासघातकी म्हटले होते. औरंगजेबाने चिडून छत्रपती शिवाजी महाराज आणि त्यांच्या मुलाला ‘जयपूर भवन ‘ मध्ये कैद केले. इथून छत्रपती शिवाजी महाराज 13 ऑगस्ट,1666 रोजी फळांच्या पेटीत बसून लपून निघाले होते आणि 22 सप्टेंबर रोजी रायगड पोहोचले.

गनिमी युद्धाचे अविष्कारक

भारतात प्रथमच गनिमीयुद्धाची सुरुवात छत्रपती शिवाजी महाराजांनी केली होती. त्यांच्या या युद्ध नीती पासून प्रेरणा घेऊन व्हिएतनामींनी अमेरिकेशी लढाई जिंकली. या युद्धाच्या वर्णन त्याकाळातील रचलेल्या ‘शिव सूत्र’ मध्ये सापडते. गोरिल्ला किंवा गनिमी युध्द म्हणजे हा एक प्रकारचा छापामार युध्द आहे जे अर्धसैनिकांच्या तुकडी किंवा अनियमित सैनिकाने शत्रुसैन्याच्या मागे किंवा मागील बाजू ने हल्ला करतात. 

1680 चा काळा दिवस 

मराठ्यांच्याच नव्हे तर भारताच्या इतिहासाठी आजचा दिवस काळा दिवस ठरला आहे .उत्तरार्धात, शिवराय ताप आणि आमांशाने आजारी पडले , हनुमान जयंतीच्या पूर्वसंध्येला वयाच्या 52 व्या वर्षी 3 एप्रिल 1680 च्या सुमारास त्यांनी अखेरचा श्वास घेतला . शिवरायांच्या हयात असलेल्या पत्नींपैकी निपुत्रिक ज्येष्ठ असलेल्या पुतलाबाई यांनी त्यांच्या अंत्यसंस्कारात उडी मारून सती गेल्या . दुसरी हयात असलेली जोडीदार, सकवारबाई हिला एक तरुण मुलगी असल्यामुळे तिला हे अनुकरण करण्याची परवानगी नव्हती. शिवाजीच्या मृत्यूनंतर अफवा पसरल्या, जालन्यातील जान मुहम्मद यांच्या शापामुळे ते मरण पावले असे मुस्लिमांचे मत होते आणि काही मराठ्यांनी कुजबुज केली की, त्यांच्या हयात असलेल्या तीन पत्नींपैकी सर्वात लहान असलेल्या सोयराबाईने त्यांचा मुकुट तिच्याकडे जावा म्हणून त्यांना विष पाजले होते. वर्षाचा मुलगा राजाराम.शिवाजी महाराज्यांच्या मृत्यूनंतर, सोयराबाईंनी प्रशासनातील विविध मंत्र्यांसोबत आपला उधळलेला सावत्र मुलगा संभाजीऐवजी आपला मुलगा राजारामचा राज्याभिषेक करण्याची योजना आखली. 21 एप्रिल 1680 रोजी दहा वर्षांच्या राजारामला गादीवर बसवण्यात आले. तथापि, सेनापतीला मारून संभाजीने रायगड किल्ला ताब्यात घेतला आणि 18 जून रोजी रायगडावर ताबा मिळवला आणि 20 जुलै रोजी औपचारिकपणे सिंहासनावर आरूढ झाला. राजाराम, त्यांची पत्नी जानकीबाई आणि आई सोयराबाई यांना तुरुंगात टाकण्यात आले आणि त्या ऑक्टोबरमध्ये सोयराबाईंना कटाच्या आरोपाखाली फाशी देण्यात आली.

महाराज गडपती,गजअश्वपती,भूपती,प्रजापती,सुवर्णरत्न श्रीपती,अष्टवधानजागृत अष्टप्रधानवेष्टित,न्यायालंकारमंडित,शस्त्रास्त्रशास्त्रपारंगत,राजनितिधुरंधर प्रौढप्रतापपुरंदर,क्षत्रियकुलावतंस,

सिंहासनाधिश्वर, महाराजाधिराज,राजाशिवछत्रपती महाराजांचा विजय असो.माझा राजास त्रिवार वंदन